HÁN VĂN TRÍCH TUYỂN

Bài 1

VĂN BẢN HÁN VĂN - NHỮNG VẤN ĐỀ TỔNG QUÁT

I. Văn bản cổ văn Hán Nôm Việt Nam, di sản văn hoá và phương hướng tiếp cận cơ bản

1. Văn bản cổ văn Hán Nôm - Một di sản văn hoá Việt Nam

Việt Nam và Trung Hoa là hai quốc gia có mối liên hệ về lịch sử và văn hóa đặc biệt, trong quá trình tồn tại, phát triển của hai đất nước này đã diễn ra sự giao lưu và tiếp xúc văn hoá một cách sâu sắc. Dấu ấn của quá trình tiếp xúc ấy đã để lại trên nhiều phương diện như văn hoá, văn học, nghệ thuật, quan niệm thẩm mỹ,… nhưng tiêu biểu nhất là về mặt văn tự, thể hiện qua lớp từ Hán Việt phong phú về số lượng, đa dạng về ngữ nghĩa, góp phần làm giàu thêm vốn từ vựng của tiếng Việt chúng ta, đặc biệt nó được lưu giữ trong kho tàng sách Hán Nôm đồ sộ, góp phần phản ánh một cách sinh động mọi mặt đời sống văn hoá, văn minh Việt Nam. Mục đích và thực tiễn nghiên cứu hệ thống văn bản Hán Nôm là quá trình góp phần bảo vệ và phát huy di sản văn hoá dân tộc theo định hướng hiện đại, dân tộc, khoa học và đại chúng, là cơ sở giúp cho các nhà nghiên cứu, quản lý hoạch định được những chính sách đúng đắn về việc bảo tồn, phát huy vốn cổ văn hoá Việt Nam. Vì vậy, di sản Hán Nôm và hệ thống văn bản chữ Hán, chữ Nôm cần được xem là đối tượng quan trọng, là những cứ liệu lịch sử xác thực cho những chuyên ngành cơ bản của khoa học xã hội. Văn bản Hán Nôm là dấu ấn lịch sử, là di sản văn vật quan trọng đánh dấu sự phát triển của văn minh, văn hoá Việt Nam trong lịch trình tồn tại và tiến triển. Sự cần thiết phải bảo tồn và phiên dịch hệ thống văn bản tư liệu hiện có của chúng ta là một nhiệm vụ quan trọng có tính cấp bách. Trong số những thể loại văn bản hiện tồn, nhiều nhà nghiên cứu đã phân chia theo nhiều lĩnh vực với nhiều tiêu chí khác nhau như: Lịch sử, văn học, địa lý, y học, văn hoá, xã hội, phong tục,… Tuy nhiên, sốlượng tư liệu Hán Nôm được phiên dịch và giới thiệu hiện nay chưa nhiều, còn nhiều vấn đề cần thảo luận và thống nhất thêm về khoa học văn bản. Vì vậy, việc học tập,

giới thiệu và tiếp cận hệ thống di sản này là yêu cầu thiết thực đối với sinh viên Ngữ văn, Lịch sử, Việt Nam học và các ngành khoa học xã hội khác.

2. Những phương hướng tiếp cận cơ bản

Do hoàn cảnh lịch sử đặc biệt, trong một thời gian dài ta đã sử dụng ngôn ngữ văn tự Hán để tạo nên các loại văn bản, sau đó sử dụng chúng để tạo ra chữ Nôm và Việt hoá chúng trên nhiều phương diện. Do đó, Hán văn cổ Việt Nam là một sản phẩm mang tính văn hoá của cha ông chúng ta. Vì vậy, phương thức tiếp cận cần phải đảm bảo tính khoa học, lôgic, người sử dụng và nghiên cứu cũng cần phải trang bị một hệ thống kiến thức cơ bản về ngôn ngữ văn tự Hán, ngữ pháp Hán cổ, điển cố, thi liệu, thể loại văn bản Hán ngữ cổ,… Hệ thống văn bản này có niên đại quá xa chúng ta, nội dung lại gắn với nhiều nội dung mang tính lịch sử, văn hóa, chính trị, xã hội,... Vì vậy, khi tiếp cận với hệ thống văn bản này, chúng ta phải hoàn toàn thống nhất với cách nghĩ, cách tư duy ngôn ngữ, đặc trưng văn bản để tạo cơ sở cho việc đào sâu nghiên cứu về chúng. Qua bề mặt ngôn ngữ, người nghiên cứu phải đi tìm cái triết lý ẩn sâu trong các tầng nghĩa của văn tự. Vì vậy, người học cần xác định rõ mục đích, yêu cầu của môn học. Học chữ Hán, nghiên cứu về Hán ngữ cổ, cố nhiên chúng ta phải có một quá trình tích luỹ lâu dài, có sự hiểu biết về lịch sử, văn hoá, triết học, văn chương cổ trung đại Trung Hoa, Việt Nam, nhất là ở phương diện thi pháp thể hiện qua các cách dụng điển, kê cổ, dẫn sự,… Học Hán Nôm cố nhiên cũng cần thiết phải trang bị những kiến thức cơ bản về cú pháp, từ pháp Hán văn cổ và Việt văn cổ. Nhìn từ góc độ thực hành minh giải văn bản, người học cần nắm những quy tắc cấu tạo từ, trật tự từ, tạo câu, phổ biến nhất là quy luật sử dụng, ý nghĩa, chức năng của hư tự. Tóm lại, việc đề ra phương hướng tiếp cận văn bản Hán Nôm cần phải dựa trên thực tiễn giảng dạy và học tập bộ môn. Nghiên cứu cổ văn không thể là công việc giản đơn, tiến triển nhanh chóng như học một sinh ngữ hiện đại, nó cần một quá trình, thời gian và công phu rèn luyện thật sự chuyên cần và có phương pháp. Do đó, đồng thời với quá trình giảng dạy lý thuyết là sự bồi dưỡng cho người học, người nghiên cứu lòng yêu mến những giá trị cổ xưa, những di sản bất hủ của cha ông.

II. Cấu trúc của Văn bản Hán Văn trích truyện 

1. Giáo trình Văn bản Hán văn trích tuyển được biên soạn dựa trên những yêu cầu thực tiễn của việc dạy và  học bộ môn Ngữ văn Hán Nôm theo tinh thần đổi mới chương trình của Bộ Giáo dục và Đào tạo và chương trình đạo tạo Sư phạm Ngữ văn, Cử nhân khoa học Ngữ văn, Lịch sử, Việt Nam học của Trường Đại học Quy  Nhơn. Đây là một trong những giáo trình Ngữ văn Hán Nôm đầu tiên được biên soạn dựa trên phương pháp tích hợp giữa ngôn ngữ Hán văn cổ, văn học cổ trung đại, lịch sử và văn hoá.

2. Hệ thống văn bản được tuyển giảng trong giáo trình được chia thành hai phần cơ bản:

Văn bản Hán văn Trung Hoa (từ bài 2 đến bài 8), Văn bản Hán văn Việt Nam (từ bài 9 đến bài 15).

Hệ thống văn bản được tuyển chọn trong giáo trình này được phân bố từ đơn giản đến phức tạp, gắn liền với những kiến thức văn hoá cần thiết của các sinh viên chuyên ngành xã hội. Những văn bản được chọn giảng là những văn bản Hán văn tiêu biểu trong văn học, lịch sử Trung Hoa và Việt Nam. Đó có thể là văn bản thơ, cáo, chiếu, tản văn lịch sử, triết học. Nhìn chung, tất cả những văn bản này đều mang những giá trị đặc biệt về văn học, lịch sử và triết học. Mỗi bài tuyển văn được chúng tôi phân chia thành 5 mục khác nhau: I. Chính văn; II. Giới thiệu về tác giả tác phẩm (hoặc thể loại); III. Chú giải từ ngữ; IV. Ngữ pháp; V. Bài tập thực hành. Trong mỗi bài giảng, vì yêu cầu của bộ môn và xu hướng đổi mới phương pháp giảng dạy, chúng tôi đã từng bước bổ sung những kiến thức về lịch sử, từ cổ Hán Việt, điển cổ, thi liệu và dẫn liệu là những trích đoạn trong thơ cổ điển, truyện Nôm Việt Nam. Đây cũng là sự minh chứng cho quá trình xuyên thấm, ảnh hưởng của những ngữ liệu cổ văn trong văn hoá và ngôn ngữ văn học Việt Nam.

3. Với tên gọi Văn bản Hán văn trích tuyển, thông qua giáo trình này, chúng tôi mong muốn góp thêm một số tư liệu về văn bản, quá trình minh giải văn bản ngõ hầu giúp cho các bạn sinh viên và những người yêu mến cổ văn có thêm được những tư liệu cần thiết bổ sung cho kiến văn của mình. Đặc biệt, để tạo nên tính xác thực và khoa học, chúng tôi đã sử dụng một số phương pháp nghiên cứu, minh giải văn bản theo hướng liên ngành, đối chiếu so sánh. Tuy nhiên, trong quá trình chúng tôi biên soạn những đơn vị kiến thức được xem là bổ trợ chúng tôi đều giải thích rõ ràng, những kiến thức bắt buộc, chúng tôi đưa vào phần Ghi chú và Từ đồng âm. Trong phần chính văn, phần dịch nghĩa là do chúng tôi phiên âm dịch nghĩa dựa trên sự đối chiếu với các bản dịch nghĩa của các nhà nghiên cứu khác. Riêng đối với phần dịch văn, chúng tôi tuyển chọn những bài dịch mẫu mực của các nhà nghiên cứu tiền bối như một sự tri ơn và kính trọng những người đã mở đường cho bộ môn.

III. Một số vấn đề cần lưu ý

1. Điều kiện tiên quyết khi học giáo trình này là sinh viên đã có những kiến thức cơ bản về vấn đề ngôn ngữ văn tự Hán, cấu tạo chữ Hán, bộ thủ, ngữ nghĩa, cú  pháp, từ pháp,… trong học phần Hán văn cơ sở. Vì vậy, trong giáo trình này, chỉ giới thiệu từ ngữ, giải thích ý nghĩa, gợi ý dịch nghĩa còn công việc còn lại là do sinh viên chủ động nghiên cứu.

2. Vấn đề học tập Hán Nôm không chỉ bó hẹp trong những kiến thức được cung cấp ở trên lớp mà nó còn rất cần đến sự chuyên chú, kiên trì và hứng thú của người học. Vì vậy, yêu cầu thiết yếu đối vơi người học là quá trình thực hành. Thông qua những gợi ý của chúng tôi trong mục Bài tập thực hành, các bạn sinh viên có thể tìm hiểu thêm trong các tài liệu tham khảo cần thiết cho bộ môn. Văn tuyển Hán Nôm là những tác phẩm có giá trị không chỉ về văn chương mà còn tiêu biểu về học thuật, đại diện cho các trường phái nghiên cứu, tư tưởng triết học khác nhau. Do đó, yêu cầu người học phải tự trang bị cho mình một hệ thống kiến thức cơ bản về Hán Nôm trong qua quá trình tự nghiên cứu, nhất là các kiến thức về văn, sử, triết trong văn học và văn hoá trung đại Trung Hoa và Việt Nam.

Bài 2

守 株 待 兔

     宋 人 有 耕 田 者. 田 中 有 株, 兔 走 觸 株 折 頸 而 死. 因 釋 其 耒 而 守 株 冀 復 得 兔. 兔 不 可 復 得 而 身 為 宋 國 笑.   

(韓 非 子 - 五 蠹)

THỦ CHÂU ĐÃI THỐ

Tống nhân hữu canh điền giả. Điền trung hữu châu, thố tẩu xúc châu chiết cảnh nhi tử. Nhân thích kỳ lỗi nhi thủ châu, ký phục đắc thố. Thố bất khả phục đắc nhi thân vi Tống quốc tiếu.          (Hàn Phi Tử - Ngũ đố)

Dịch nghĩa

ÔM GỐC CÂY ĐỢI CON THỎ

Trong số những người nước Tống, có người đang cày ruộng. Trong ruộng có một gốc cây, con thỏ chạy, va đầu vào gốc cây gãy cổ mà chết. Nhân đó, bèn bỏ cày ôm lấy gốc cây, mong sẽ bắt được thỏ thêm lần nữa. Thỏ không thể bắt thêm lần nữa mà bản thân thì bị người nước Tống chê cười.         Minh Hải dịch

Dịch văn

          ÔM CÂY ĐỢI THỎ

Người nước Tống đang cày ruộng. Giữa ruộng có một gốc cây to. Có con thỏ chạy đến va phải gốc cây, gãy cổ mà chết. anh ta thấy thế, bỏ cả cày, cứ ôm lấy gốc cây mà đợi, mong được con nữa. Thỏ không bắt được nữa mà bản thân thì bị người nước Tống chê cười.          PGS. Trương Chính dịch

  II. Giới thiệu tác giả, tác phẩm

  1. Về tác giả Hàn Phi  韓 非

            Hàn Phi 韓 非, sinh vào khoảng năm 280 (?) và mất năm 233 TCN, là công tử của nước Hàn 韓 國(1 trong 7 nước thời Chiến Quốc 戰 國 時). Tiểu sử của ông được sử gia Tư Mã Thiên 司 馬 遷 kể lại khá chi tiết, chính xác trong Sử ký 史 記 (Mục Thân Bất Hại – Hàn Phi liệt truyện 伸 不 害 - 韓 非 列 傳).    Hàn Phi và Lý Tư 李 斯(Thừa tướng của nước Tần 秦 thời vua Tần Thuỷ Hoàng 秦 始 皇 帝) là bạn đồng môn. Đồng thời cùng là học trò của Tuân Tử 荀 子 (tức Tuân Khanh 荀 卿), một học giả có uy tín thời bấy giờ, là chủ soái của trường phái Pháp gia 法 家 cuối thời Chiến Quốc.

            Là học trò lớn nhất của Tuân Tử, Hàn Phi được đánh giá là người phát triển tư tưởng của Tuân Tử, là đại biểu xuất sắc nhất của trường phái Pháp gia thời Tiên Tần 先 秦. Lý thuyết của ông được Tần Thuỷ Hoàng (Doanh Chính 嬴 正) sử dụng để thống nhất Trung Quốc. Về sau, học thuyết này còn trở thành một hệ thống lý thuyết cơ bản của nền quân chủ phong kiến Trung Hoa 中 華 trong hơn 2000 năm tồn tại nhưng bao giờ cũng được che giấu dưới cái vẻ bề ngoài của Nho gia 儒 家.Đó chính là lý luận “dương Nho âm pháp 陽 儒 陰 法” mà Lục Giả 陸 賈đã hiến kế cho Hán Cao Tổ 漢 高 祖 Lưu Bang 劉 邦(Tây Hán 西 漢).

  2. Về tác phẩm Hàn Phi Tử  韓 非 子

            Sách Hàn Phi Tử 韓 非 子(còn được gọi là Hàn Tử 韓 子) là một trong những công trình học thuật vĩ đại, quan trọng bậc nhất của nền chính trị học cổ điển Trung Hoa. Bộ sách hiện còn truyền lại bao gồm có 20 quyển, được chia thành 55 thiên. Sự sắp đặt các thiên khá tạp loạn, không tuân thủ theo một nguyên tắc nhất định nào. Những thiên quan trọng như: Hiển học 顯 學, Cô phẫn 孤 憤, Thuế nan 說 難, Ngũ đố 五 蠹,… được đưa lên trên. Những thiên nào kém quan trọng hoặc còn nghi ngờ không phải do Hàn Phi viết thì được xếp phía dưới. Theo PGS. Phan Ngọc, đây là một tác phẩm hết sức độc đáo, sự độc đáo ấy được thể hiện trên mấy phương diện sau:

            Về phương diện chính trị, Hàn Phí Tử là một bộ sách quan trọng nhất của Chính trị học 政 治 學cổ điển Trung Hoa và cũng là một trong những tác phẩm đầu tiên của Chính trị học thế giới.

            Về phương diện tư tưởng: Công trình đã góp phần xác lập trường phái Pháp gia, một trong 4 trường phái lớn nhất của nền tư tưởng, triết học Trung Quốc (Nho 儒, Mặc 墨, Lão 老, Pháp 法).

            Về phương diện văn học: Nó là một tác phẩm cực kỳ hấp dẫn, thể hiện toàn bộ đời sống sinh hoạt của xã hội Trung Hoa cổ đại với mọi mối quan hệ thông qua vô số sự kiện và đầy tính thời sự.

            Theo các nhà nghiên cứu như Nguyễn Hiến Lê, Nguyễn Tôn Nhan, Nhượng Tống, giá trị lớn nhất của tác phẩm này là nó chứa đựng nhiều câu chuyện ngụ ngôn  hấp dẫn, sinh động và hàm súc, chứa đựng nhiều triết lý nhân sinh về cuộc sống. Với tính tư tưởng cao và nghệ thuật đặc sắc, sự kết hợp hoàn mỹ của ngôn từ và ý tưởng, nó đã khai mở trí tuệ cho người đọc, chứng tỏ giá trị văn học đặc sắc.

            Trong thiên Ngũ đố, Hàn Phi đã giải thích thời thượng cổ người ta đã dùng Đức trị 德 治là đúng, vì lúc đó của nhiều, người ít. Bây giờ người đông, của hiếm thì sự tranh giành, mưu mô là điều tự nhiên. Đó cũng là một trong những lý do đưa đến Pháp trị 法 治.

            Bài ngụ ngôn ngắn Thủ châu đãi thố 守 株 待 兔 trên đây đã phê phán tính câu nệ, không biết thông biến, khi làm việc cần chú tâm vào công việc, không nên có tâm lý cầu may.

            Công trình biên khảo tiêu biểu về sách Hàn Phi Tử tại Trung Quốc đại lục 中 國 大 陸khá nhiều, tiêu biểu là bộ Hàn Phi Tử tập thích 韓 非 子 集 釋 của Trần Kỳ Du 陳 琦 瑜, Thượng Hải Cổ Tịch xuất bản xã, 2002 và bộ Hàn Phi Tử Trí Tuệ Giảng Đường 韓 非 子 智 慧 講 堂 của Chu Quảng Vũ 周 廣 宇, Trung Quốc Trường An xuất bản xã. Về các bản dịch Việt ngữ, hiện nay đang lưu hành các bản sau: bản Hàn Phi Tử (do Nguyễn Hiến Lê dịch chú, Nxb Văn hoá, 1999), bản Hàn Phi Tử (do Nhượng Tống dịch chú, Nxb Tân Việt, 1956, Sài Gòn), Bản Hàn Phi Tử (do PGS. Phan Ngọc dịch, chú và bình luận, Nxb Thanh niên, 2000), bản Hàn Phi Tử (do Nguyễn Tôn Nhan dịch chú, chưa in).

  III. Chú giải từ ngữ

  1. 守 Thủ   (Miên)   : - Coi, giữ, ôm, giữ không để mất

  Thú     :          - Tên một chức quan

                             太 守 Thái thú: quan đứng đầu một quận ngày xưa

                             巡 守 Tuần thú: Đi tuần trong địa hạt mình quản lý  

   Từ đồng âm:    取Lấy,  手Tay,  首Cái đầu

守 舊 Thủ cựu:   Giữ lấy cái cũ  守 信 Thủ tín:     Giữ lấy lòng tin 守 匱 Thủ quỹ:    Người giữ quỹ  守 禮 Thủ lễ:       Giữ theo lễ 手 筆 Thủ bút:    Chữ tự  tay viết  手 工Thủ công:   Làm bằng tay 手 下 Thủ hạ:      Thuộc hạ   手 語 Thủ ngữ:    Lấy tay làm hiệu  首 科 Thủ khoa: Người đỗ đầu  首 領 Thủ lãnh:   Người đứng đầu

首 相 Thủ tướng: Người đứng đầu một chính phủ 首 級 Thủ cấp: Theo lệ nhà Tần, hễ đánh giặc mà chém được một đầu người thì được thăng một cấp. Vì thế gọi đầu giặc là thủ cấp. 取 消 Thủ tiêu: Trừ bỏ đi 進 取 Tiến thủ: Vươn lên 守 口 如 瓶 Thủ khẩu như bình: Miệng kín như bưng

2. 株 Châu (chu)  (木Mộc)  : - Gốc cây (phần trên mặt đất)

           - Lượng từ dùng cho cây cối

   Từ đồng âm:

   州Khu vực   朱 Màu son   洲 Vùng đất 

   舟Thuyền    週 Giáp vòng  珠 Ngọc

3. 待 Đãi   (彳Sách)  : - Đợi, chờ, đối xử, tiếp đãi

待 客 Đãi khách: Tiếp đãi khách khứa

待 時 Đãi thời: Chờ đợi thời cơ

款 待 Khoản đãi: Tiếp đãi hậu hĩ, thường là tổ chức tiệc tùng

待 詔 Đãi chiếu: Tên 1 chức quan trong Hàn Lâm Viện

          Ghi chú: Trong Hàn Lâm Viện 翰 林 院 có một chức vụ là Hàn Lâm Đãi Chiếu 翰 林 待 詔, đây là chức quan được xác lập từ thời Đường Huyền Tông 唐 玄 宗Lý Long Cơ 李 隆 基, chuyên giữ việc văn chương, phê đáp, là bề tôi văn học tuỳ tùng, tức là người phục vụ, trợ lý công tác giấy tờ cho vua. Về sau lại đổi là Hàn Lâm Cung Phung 翰 林 供 奉, tức là Hàn Lâm Viện Cung Phụng 翰 林 院 供 奉. Đến đời nhà Minh 明, nhà Thanh 清 cũng có chức vụ Hàn Lâm Đãi Chiếu, phẩm trật là tòng cửu phẩm 從 九品.

            Ở Việt Nam chúng ta, nhà Hậu Lê 後 黎mới dựng nước cũng đặt Hàn Lâm Viện nhưng không có chức vụ Đãi Chiếu mà chỉ có Đãi Chế 待 制, phẩm trật là tòng lục phẩm 從 六 品. Nhà Nguyễn 阮 cũng lập Hàn Lâm Viện, có chức hàm thấp nhất là tòng cửu phẩm, gọi là Hàn Lâm Viện Đại Chiếu, viên ngạch không cố định.

    待 時 而 動  Đãi thời nhi động: Đợi thời cơ mà hành động

    待 價 而 沽 Đãi giá nhi cô: Đợi giá cao mà bán, người tài gặp được minh chủ thì hết lòng phò tá (trích Luận Ngữ 論 語, Tử Hãn 子罕).

4. 兔 Thố (Thỏ)  (儿 Nhân)   : - Con Thỏ

   Phụ chú:

    玉 兔 Ngọc Thố: Con thỏ ngọc, mặt trăng

     金 烏 Kim ô: Con quạ lửa, mặt trời  

 “Trải bao thỏ lặn, ác tà, ấy mồ vô chủ ai mà viếng thăm”         (Truyện Kiều) 

 “Nỉ non đêm vắn tình dài, ngoài hiên thỏ đã non đoài ngậm sương”       (Truyện Kiều)

    兔 死 狗 烹Thố tử cẩu phanh: Thỏ chết thì chó săn cũng bị nấu

Nuôi chó cốt là để săn thỏ, nay thỏ hết thì chó cũng bị làm thịt, ý nói việc lợi dụng được thì lợi dụng, không có thì bắt tội. Đây là một trong những thủ đoạn của các quân vương ngày trước (Sử Ký).

 5. 宋Tống  (Miên)    :     - Tên một nước   

- Tên 1 triều đại (960 - 1279)   

- Họ Tống

 6. 人Nhân   (人 Nhân)    : - Người

     穿 井 得 一 人Xuyên tỉnh đắc nhất nhân:  Đào giếng được người

     曾 參 殺 人     Tăng Sâm sát nhân:       Ông Tăng Sâm giết người

 7. 有Hữu   (月Nguyệt)   : - Có, trái với không

   Từ đồng âm:

     友Bạn cùng chí hướng   右 Giúp đỡ, bên phải

 8. 耕Canh   (耒Lỗi)   : - Cái cày, cày ruộng

   Từ đồng âm:

    更 Thay đổi     庚 Tên 1 can       埂 Cái hố nhỏ       羹 Thức ăn

    漁 樵 耕 牧 Ngư tiều canh mục: 4 hạng người trong xã hội

    耕 作 Canh tác: Cày cấy                         耕 徵 Canh trưng: Cày cấy và nộp thuế

    更 新 Canh tân: Đổi mới                        更 改 Canh cải: Thay đổi

    庚 帖 Canh thiếp: Tờ giấy viết tên họ, tuổi tác của cô dâu chú rể để thông báo cho hai bên được rõ trong lễ Vấn danh (Hôn lễ) .

 9. 田Điền   (田 Điền)   : - Ruộng, đi săn

     蒼 海 桑 田Thương hải tang điền: Biến xanh hoá ruộng dâu

     藍 田 Lam Điền: Địa danh, Sơn danh, tên 1 khu vực thuộc tỉnh Thiểm Tây, nơi có nhiều ngọc quý.

       藍田 生 玉Lam Điền sinh ngọc: Cha mẹ hiền từ sinh con tử tế

 10. 中 Trung  (丨Cổn)   : - Chính giữa

            Trúng          - Đúng, bị          - Đích xác

       日 中 則 側Nhật trung tắc trắc: Mặt trời đứng bóng rồi xế 

       中 流 擊 楫Trung lưu kích tiếp: Giữa dòng đập mái chèo

       中 庸Trung dung: Không thái quá, không bất cập    

 11. 走 Tẩu    (走 Tẩu)  : - Chạy, đi

       行 走Hành tẩu: Đi lại, tên 1 chức quan giúp việc trong các Bộ

       走 馬 看 花Tẩu mã khán hoa: Cưỡi ngựa xem hoa

       走 馬 上 任Tẩu mã thượng nhậm: Cưỡi ngựa  nhậm chức quan

       走 投 無 路Tẩu đầu vô lộ: Chạy vào ngõ cụt

 12. 觸 Xúc   (角 Giác):    - Húc, lấy sừng húc   

- Phạm vào, đụng tới 

- Tiếp xúc, cảm xúc

       觸 言Xúc ngôn: Lời nói đụng chạm đến người khác

       觸 犯Xúc phạm: Đụng chạm đến

       促 進Xúc tiến: Làm cho tiến triển nhanh

       促 逼Xúc bức: Cấp bách

 13. 折 Chiết   (扌Thủ)   :          - Gãy, cong, bẻ gãy, vấp phải         

- Phán đoán, trừ bớt

       折 桂Chiết quế: Bẻ cành quế, thi đỗ, đỗ kỳ thi hương

       折 柳Chiết liễu: Bẻ cành liễu, chỉ sự tiễn biệt

       折 腰Chiết yêu: Cúi mình, khom lưng, chỉ sự xu phụ

  “Lăm le giật giải thanh vân, trèo trăng bẻ quế gọi xuân mở đường,…” (Sơ kính tân trang)

  “Vẻ vang gấm lại thêm hoa, thoả lòng bẻ quế cung thiêm bấy lâu,…”   (Nhị Độ Mai) 

 14. 頸 Cảnh   (頁 Hiệt)   : - Phía trước cổ, cổ trước, phía sau cổ gọi là Hạng 項

   Từ đồng âm:

       境 Bờ cõi     景 phong cảnh      警 Răn bảo

 15. 釋 Thích   (釆 Biện)   :        - Buông, thả, giảng cho rõ nghĩa        

- Họ Thích

   Từ đồng âm:

          適 Hợp, phù hợp    刺Mũi nhọn     奭Đỏ khé, tên người  

倜 Tài năng lỗi lạc 戚 Bà con

放 釋 Phóng thích: Buông thả ra 

解 釋 Giải thích: Giảng rõ ý

注 釋 Chú thích: Giải thích ý nghĩa của câu văn  

親 戚 Thân thích: Họ nội và họ ngoại

擊 刺 Kích thích: Bị  tác động đến ngũ quan hoặc tinh thần

刺 客 Thích khách: Kẻ đi ám sát người khác

適 志 Thích chí: Tỏ ra rất bằng lòng, vui vẻ 

   Dịch      : - Chuyển đổi

 16. 耒 Lỗi   (耒 Lỗi)   : - Cái cày

  Từ đồng âm:

       磊Đá chồng lên, tài giỏi   儡 Bù nhìn         酹 Tưới rượu tế

 17. 而Nhi   (而 Nhi)   : - Thì, mà, là

 18. 冀 Ký   (八 Bát)   : - Mong mỏi, hy vọng

   Từ đồng âm:

       寄Gởi  既 Đã    記 Ghi chép   驥Ngựa Ký  

  Phụ chú:

       寄 居 Ký cư: Ở nhờ        記 者 Ký giả: Phóng viên

       既 往Ký vãng: Đã qua  騏 驥Kỳ Ký: Tên hai con ngựa giỏi

 19. 復 Phục (Phúc) (彳Sách)   : - Lại, đáp lại, thêm lần nữa

   Từ đồng âm:

       伏Che đậy, ẩn nấp  服Quần áo, đi theo  茯Phục Linh

   Phụ chú:

       復 讎Phục thù: Trả thù                  復 興 Phục hưng: Hưng thịnh lại

       復 命Phục mệnh: Báo xong việc    復 古Phục cổ: Theo đời xưa

       復 活Phục hoạt: Chết rồi sống lại  復 書Phục thư: Thư trả lời

  “Trời tây lãng đãng bóng vàng/ Phục thư đã thấy tin chàng đến nơi.

  Mở xem một bức tiên mai/ Rành rành Tích việt có hai chữ đề.

  Lấy trong ý tứ mà suy/ Ngày hai mươi mốt tuất thì phải chăng…”       (Truyện Kiều)

 20. 得 Đắc    (彳Sách)  : - Được, đúng, trúng, hợp

 21. 韓 Hàn    (韋Vi)   : - Họ Hàn, nước Hàn

 22. 非 Phi    (非Phi)  : - Trái, không phải, lỗi lầm

            Phỉ                     - Chê bai, huỷ báng

 23. 五 Ngũ    (二Nhị)  : - Số 5

 24. 蠹 Đố    (虫Trùng)  : - Sâu mọt

Ghi chú: 五 蠹 Ngũ đố: là năm loại sâu mọt của xã hội, đó là bọn Nho gia, Tung hoành gia, bọn Du hiệp, bọn trốn binh dịch và bọn làm nghề công thương chỉ biết đục khoét ngân khố quốc gia.  

Theo PGS Phan Ngọc, ngũ đố bao gồm: bọn Cận thần, bọn Công thương, bọn nhà Nho, bọn theo Mặc (hiệp sĩ), bọn Du thuyết,…

 Theo học giả Nguyễn Hiến Lê, ngũ đố bao gồm: Bọn Nho sĩ, bọn Biện sĩ, bọn Du hiệp, bọn Thị thần, bọn Công thương.

 IV. Ngữ pháp   Cách sử dụng chữ Giả 者

 1. Giả 者 đứng sau động từ, hình dung từ tạo thành nhóm từ tương đương với nhóm danh.

  耕 田 者Canh điền giả: Người cày ruộng

  涉 江 者Thiệp giang giả: Người qua sông

  記 者 Ký giả: Người ghi chép

  以 力 假 仁 者 霸, 霸 必 有 大 國. 

  以 德 行 仁 者 王 王 不 待 大 國      (孟 子 - 公 孫 丑 上) 

Dĩ lực giả nhân giả bá, bá tất hữu đại quốc. 

Dĩ đức hành nhân giả vương, vương bất đãi đại quốc. (Mạnh Tử - Công Tôn Sửu Thượng)

Người mà dùng sức mạnh để giả thi hành điều nhân là Bá, hạng bá tất sẽ có đất nước lớn. 

Người mà lấy đức để thi hành điều nhân là Vương, bậc vương giả không đợi nước lớn (Sách Mạnh Tử - Thiên Công Tôn Sửu Thượng).

  滅 六 國 者 六 國 也 非 秦 也 Diệt lục quốc giả lục quốc dã phi Tần dã: Kẻ tiêu diệt 6 nước chính là 6 nước vậy nào phải Tần đâu.

  2. Câu phán đoán A 者 B 也

  孝 者 德 之 本 也 Hiếu giả đức chi bản dã: Hiếu là gốc của đức vậy.

  三 才 者 天 地 人 也 Tam tài giả Thiên Địa Nhân dã: Tam tài bao gồm: Thiên Địa Nhân.

  君 者 舟 也 庶 人 者 水 也 Quân giả chu dã thứ nhân giả thuỷ dã: Vua là thuyền, dân là nước vậy.

  教 育 者 陶 造 人 才 之 利 器 也Giáo dục giả đào tạo nhân tài chi lợi khí dã: Giáo dục là lợi khí để đào tạo nhân tài (cho đất nước).

V. Bài tập thực hành          - Viết ra chữ Hán và giải thích ý nghĩa của những từ ghép có từ tố Trung 中.

- Trình bày những hiểu biết của anh chị về trường phái Pháp gia và nhân vật Hàn Phi.

- Đặt 5 câu theo cấu trúc A 者 B 也.