HÁN VĂN GIÁO KHOA THƯ 8

BÀI 55

麋與虎

虎逐麋麋奔而闞于崖躍焉。虎亦躍而從之俱墜以死。郁離子曰︰麋之躍於崖也不得已也蓋求一生於萬死之中也。若虎也則真可謂貪且愚也焉。        

Dịch âm

My dữ hổ

          Hổ trục my, my bôn nhi hám vu nhai, dược yên. Hổ diệc dược nhi tùng chi, câu trụy dĩ tử.1 Úc Ly tử viết: My chi dược ư nhai dã, bất đắc dĩ dã. Cái cầu nhất sinh ư vạn tử chi trung dã. Nhược hổ dã tắc chân khả vị tham thả ngu2 dã yên.3

 1 Câu trụy dĩ tử: câu: đều, cùng nhau; chữ dĩ 以 văn xưa dùng như chữ 已, dĩ tử: chết rồi, đã chết hẳn. Ý nói cả 2 con vật đều rơi nhào xuống mà chết.

2 Tham thả ngu: chữ thả có ý nhấn mạnh, đã tham mà lại ngu nữa.

3 Bài này trích ở sách Úc Ly tử của Lưu Cơ, một danh nhân đời Tống, phần sau có thay đổi lời. Úc Ly tử tên nhân vật chính trong sách.

Dịch nghĩa

Con nai và con cọp

          Con cọp đuổi theo con nai. Nai tung chạy đến ghềnh núi mà nhìn rồi nhảy xuống. Cọp cũng nhảy theo, cả hai cùng rơi xuống mà chết. Úc Ly tử nói: “Con nai mà nhảy ghềnh núi là sự bất đắc dĩ, vì là cầu một phần sống trong muôn phần chết vậy. Còn như con cọp thì thật đáng gọi là tham lam mà ngu ngốc vậy.”

NGỮ PHÁP

于 / 於 

Hai chữ này đều có nghĩa là ở, nơi...

Không biết chữ 于 vu và chữ 於 ư có phải cùng một nguồn gốc rồi sau vì nói trại mà thành hai chữ khác nhau hay không? Về cách dùng thì hai chữ giống nhau, nhưng chữ  vu thường thấy dùng trong các lối văn xưa. Chữ  ư thông dụng hơn, được thấy dùng trong các lối văn cả xưa lẫn nay.1  Từ chữ ư trong tiếng Hán đến chữ  ở của tiếng Việt dường như cũng có sự liên quan về

âm vận, rất có thể tiếng này là do cách nói trại của tiếng kia mà thành.

1 Riêng chữ vu dùng trong các tiếng 于歸 vu quy, 于飛 vu phi mang nghĩa khác, không giống với chữ ư. 

不 得  已 

Cụm từ  bất đắc dĩ có nghĩa gần như giống nhau trong cả tiếng Hán lẫn tiếng Việt:  chẳng dừng được, chẳng thôi được, chẳng đặng đừng... Cụm từ này được người Việt dùng tự nhiên, thông dụng, mang nghĩa không khác gì cụm từ thuần Việt  cực chẳng đã. 

                                         

GIẢI THÍCH TỪ NGỮ

麋 MY        ° (mê) con nai, to hơn con hươu, mỗi năm thay sừng vào mùa đông, còn hươu lại thay sừng vào mùa hạ

Từ ngữ        ª mê lộc, mê nhung

Đồng âm     迷 mơ hồ không rõ – lầm – không tỉnh (mê hoặc)

                   謎 (mê) lời đối – câu đố bằng cách giấu kín một chữ để cho người ta đoán (thi mê)

虎 HỔ         ° con cọp 

Từ ngữ                  ª hổ bảng, hổ phù, hổ thị, hổ trướng, hổ uy, hổ tướng, hổ cứ, hổ huyệt, hổ lang, bạo hổ bằng hà, long bàn hổ cứ, long tranh hổ đấu

虎將 hổ tướng: vị tướng có dũng lược, có sức mạnh

虎威  hổ uy: oai cọp, oai quyền lớn khiến người ta kiêng sợ

騎虎之勢 kỵ hổ chi thế: thế cưỡi cọp, chỉ trường hợp lâm vào tình thế nguy hiểm nhưng không thể thoát ra hay tránh né mà buộc phải đương đầu

一虎難敵羣狐 nhất hổ nan địch quần hồ: một con cọp khó địch lại bầy cáo, chỉ tình huống khi người có tài năng dũng lược hơn người nhưng phải bị áp đảo bởi số đông những người thua kém mình

Đồng âm     琥 hòn ngọc hình như con cọp (hổ phách)

闞 HÁM     ° nhìn – dòm ngó – âm khác là giảm: tiếng cọp gầm

于 VU         ° nơi – ở – đi qua – lời so đo

Từ ngữ        ª vu quy, vu phi

Đồng âm     紆 (hu) quanh co uốn khúc – trong lòng uất ức 

                   迂 (hu) xa – quanh co – viển vông (vu khoát, vu viễn)

                   蕪 cỏ rậm – rau cải củ (hoang vu)

                   誣 nói thêm – chuyện không nói có – bịa đặt nói cho người ta mang tội (vu cáo)

                   巫 đồng bóng (vu sơn)

崖 NHAI     ° ghềnh – sườn núi – chỗ cao – ở cao

Từ ngữ        ª cao nhai, sơn nhai, nhai cốc

Đồng âm     厓 bên bờ

                   涯 bờ nước – chân trời, chỗ cuối cùng (海角天涯 hải giác thiên nhai: góc bể chân trời)

                   街 đường thông nhiều ngã (nhai từ, nhai lộ) 

躍 DƯỢC  ° nhảy vọt – hăm hở, náo nức

Từ ngữ        ª dũng dược, dược mã

Đồng âm     藥 thuốc trị bịnh – cho thuốc trị bịnh (dược phẩm)

俱 CÂU      ° đều, cùng nhau (đồng nghĩa với 皆 giai, 同 đồng) – đi cùng nhau – giống hệt nhau

Đồng âm     拘 bắt lại – bó buộc – hạn chế – cố chấp (câu chấp, câu lưu)

                   勾 cong – trừ bỏ đi – móc lấy           溝 rãnh nước – cái hào

                   鈎 cái móc – cái kéo – dao quắm – khâu dao – lưỡi câu (câu liêm)

                   駒 ngựa hai tuổi đang sung sức (bạch câu quá khích)

墜 TRỤY    ° rơi, ngã từ trên rơi xuống – chìm xuống (nước) – (treo) lủng lẳng

Từ ngữ        ª trụy lạc, đồi trụy, trụy mã

郁 ÚC         ° có văn vẻ – ấm áp – âm khác là uất

Từ ngữ        ª úc úc, phức úc (ngào ngạt, thơm ngát), úc lý (cây úc lý)

Đồng âm 

                   澳 chỗ bờ nước ăn sâu vào đất liền, bến nước – châu Úc – nước Úc

蓋 CÁI        ° cái nắp – dậy nắp – che đậy – hơn hết – bao trùm – cái lọng – cái dù – đáng là – bởi vì 

Từ ngữ        ª anh hùng cái thế, cái nhiên (không nhất định lắm), cái quan luận định

Đồng âm      丐 xin – xin ăn – cấp cho (khất cái)

                   鈣 chất can-xi (calcium)

真 CHÂN   ° (chơn) thật, có thật, không hư ảo, trái nghĩa với 虛 hư – không giả dối, trái nghĩa với giả 假, ngụy 僞 – bản chất thật sự

Từ ngữ       ª  chân chính, chân thành, chân dung, chân giá trị, chân lạc, chân không, chân tình, chân tu, chân tướng, chân nhân, chân lý, chân thực, chân giả, chân ngụy 

謂 VỊ                    ° nói – bảo cho biết – bảo rằng

貪 THAM   ° tham lam – ham – muốn quá

Từ ngữ        ª tham dục, tham vọng, tham danh, tham sinh úy tử, tham quan ô lại, tham tài, tham dâm

Đồng âm     參 chen dự vào – đàn hặc – bẩm cáo với người trên (tham khảo, tham chước, tham dự)

愚 NGU      ° không khôn ngoan – đối nghĩa với 智 trí – lừa dối – tiếng tự khiêm xưng

Từ ngữ        ª ngu muội, ngu độn, ngu ngốc, ngu phu, ngu phụ, ngu dân, ngu trung, ngu huynh

Đồng âm      娛 vui sướng (hoan ngu, ngu lạc)

                   虞 liệu tính – lo lắng – an vui – tên nước (Ngu Thuấn)

 BÀI 56

晏 安 酖 毒   

地之於車莫仁於羊腸而莫不仁於康衢。水之於舟莫仁於瞿塘而莫不仁於溪澗。蓋戒險則全翫平則覆也。生於憂勤死於晏安厥理明甚。   

Dịch âm

Yến an trấm độc1

Địa chi ư xa mạc nhân ư dương trường2 nhi mạc bất nhân ư khang cù,3 thủy chi ư châu mạc nhân ư Cù đường4 nhi mạc bất nhân ư khê giản. Cái giới hiểm tắc toàn ngoạn bình tắc phúc dã. Sinh ư ưu cầu, tử ư yến an, quyết ly minh tham.5

 1 Yến an trấm độc là lời Quản Trọng nói với Tề Hoàn công, một vị vua chư hầu đời Xuân thu bên Trung Hoa.

2 Dương trường: ruột dê, ý nói đường đèo hiểm trở chạy quanh co như ruột dê.

3 Khang cù: đường bằng phẳng rộng rãi không có gì hiểm trở.

4 Cù đường: tên một cái thác lớn ở đất Tứ Xuyên, Trung Hoa, nổi tiếng là hiểm trở, tất cả đường thủy xứ Thục đều phải đi qua đó.

5 Bài này trích trong tập Đông lai bác nghị của Lã Tổ Khiêm. 

Dịch nghĩa

Sự yên vui là thuốc độc

          Đường bộ đối với xe cộ, không đâu hiền bằng đường ngoằn ngoèo mà không đâu dữ bằng đường lớn rộng bằng phẳng. Đường nước đối với ghe thuyền, không đâu hiền bằng thác Cù đường, mà không đâu dữ bằng nơi khe lạch. Vì rằng có phòng bị hiểm nguy thì được an toàn, mà khinh thường chỗ bằng phẳng thì bị úp đổ. Nên chi người ta thường sống vì cảnh âu lo cần khổ, mà chết vì cảnh an nhàn vô sự. Lẽ ấy thật đã rõ ràng lắm vậy.

NGỮ PHÁP 

厥 其 

          Chữ 厥 quyết là một chữ rất xưa của tiếng Hán, được dùng như chữ 其 kỳ (của nó, của hắn, của cái ấy). Thỉnh thoảng cũng thấy dùng trong các áng văn cận kim. 於 

a. Xét chữ ư trong các cách dùng như: Địa chi ư xa, thủy chi ư châu. Chữ ư ở đây có nghĩa là đối với, không đi sau một động từ hay tính từ nào.

b. So sánh với chữ ư trong câu: Mạc nhân ư dương trường. Chữ ư trong câu này được dùng với ý so sánh, bổ nghĩa cho tính từ đi trước (có nghĩa hơn, bằng)

c. Lại so sánh với chữ ư trong câu: Sanh ư ưu hoạn. Chữ ư trong câu này là một giới từ được giữa động từ và túc từ gián tiếp theo sau (có nghĩa ở, nơi, trong).

GIẢI THÍCH TỪ NGỮ

晏 YẾN       ° (án) trời trong không mây – trong nước bình yên vô sự gọi là  thanh yến – muộn – yên – rực rỡ – tươi tốt

Từ ngữ        ª yến an: nhàn rỗi, vô sự, sống trong sự yên ổn; hà thanh hải yến: sóng trong biển lặng (nói cảnh thanh bình)

酖 TRẤM  ° (chậm) rượu pha thuốc độc – chất độc ở loài chim – âm khác là đam: mê rượu (đam mê)

Đồng âm     揕 đâm bằng dao hoặc kiếm

                   譖 nói lời gièm pha – vu vạ

                   鴆 một loại chim có lông rất độc, người xưa nói rằng lấy lông cánh nó ngâm vào rượu uống thì chết ngay

毒 ĐỘC      ° độc – hại – làm hại – ác giận

Từ ngữ        ª ác độc, độc hại, độc hiểm, độc tính, độc dược, độc kế, đầu độc, độc thủ, độc chất, độc khí, dĩ độc trị độc 

仁 NHÂN   ° lòng thương người – thân yêu – hạt giống – hiền hậu

Từ ngữ       ª nhân đức, nhân ái, nhân nghĩa, nhân nhàn, nhân hậu, nhân từ, bất nhân, sát nhân, thành nhân, đào nhân, nhân dân ái vật

康 KHANG ° an vui – đường thông nhiều ngả

Từ ngữ        ª an khang, khang thái, khang ninh, khang kiện

Đồng âm     穅 cám, lớp vỏ mỏng ở ngoài hạt gạo (tao khang) 薑 cây gừng

衢 CÙ         ° đường đi thông bốn mặt

Từ ngữ        ª thông cù, khang cù

Đồng âm     劬 nhọc nhằn siêng năng (cù lao)

                   樛 cây cành cong xuống (cù mộc: người vợ cả)

舟 CHÂU   ° ghe thuyền – đĩa đựng chén rượu – mang đeo lấy

Từ ngữ        ª châu xa, châu tiếp

瞿 CÙ         ° thấy mà nao lòng – nhìn thấy giật mình – nhìn soi mói như cú vọ – một thứ khí giới

塘 ĐƯỜNG ° bờ đê – cái ao hình vuông

Đồng âm     堂 nhà chính trong cung thất – vẻ trang nghiêm đường hoàng – bà con cùng một ông tổ (cao đường, đường đường chính chính)

                   唐 lớn – nói chuyện khoác lác, không có căn cứ (hoang đường) – họ người – tên triều đại (triều Đường: 618 - 906)

                   糖 chất đường (đường trấp, đường niếu)

                   塘 cái ao               棠 cây hải đường

溪 KHÊ      ° khe nước ở chân núi

Từ ngữ        ª Tào khê, khê giản

Đồng âm     蹊 chỗ chân người đi – đi dẫm lên

澗 GIẢN     ° khe nước ở giữa núi 

Đồng âm     柬 giấy tờ – thư tín (giản độc)

                   簡 cái thẻ tre dùng để viết chữ vào thời chưa có giấy – chọn lọc – sơ lược – trao chức quan (đơn giản, giản luyện, giản lược, giản tiện)                      

戒 GIỚI      ° báo cho biết – phòng bị – răn chừng – tự chế, tự câu thúc 

Từ ngữ        ª cảnh giới, quy giới, giới luật, giới tửu, giới đàn, thụ giới

險 HIỂM     ° thế đất khó đi – sự tình không tốt – tính tình tham ác

Từ ngữ        ª hiểm độc, hiểm ác, hiểm trở, hiểm tượng, nguy hiểm, gian hiểm, thâm hiểm, hiểm yếu, hiểm ải.

全 TOÀN    ° trọn vẹn – giữ cho vẹn – bao quát, tóm được hết

Từ ngữ        ª  an toàn, chu toàn, hoàn toàn, vạn toàn, toàn bị, toàn thể, toàn chân, toàn năng, toàn đức, toàn thân, toàn quyền hành động

Đồng âm     攢 lặt nhóm lại

                   鑽 xoi đục – người khéo bươi móc – cứu xét nghĩa lý (toàn bảo, toàn toại)

勤 CẦN      °  siêng năng – khó nhọc – nhọc lòng – chăm chỉ siêng năng – khẩn thiết

Từ ngữ        ª cần lao, cần khổ, cần mẫn, cần cù, cần vương, cần vụ, cần kiệm liêm chính, ưu cần

Đồng âm     懃 khắn khít – khẩn thiết (ân cần – cần thiết)

                   芹 rau cần (cần hiến)

厥 QUYẾT ° dùng như chữ 其 kỳ – gục đầu xuống đất – hơi ngột sinh ra choáng váng – chân tay lạnh ngắt

Từ ngữ        ª quyết lãnh

Đồng âm     决 mở thông giòng sông – phán xét – bờ đê vỡ – giết tù – xét định (quyết định, trảm quyết)

                   訣 ly biệt (vĩnh quyết), phép bí truyền (bí quyết)

BÀI 57

隨時出處 

大丈夫所守者道所待者時。時之來也爲雲龍爲風鵬勃然突然陳力以出。時之不來也爲霧豹爲冥鴻寂兮寥兮奉身而退。其進退出處何往而不自得哉。  

Dịch âm

Tùy thời xuất xử1

          Đại trượng phu2 sở thủ giả đạo, sở đãi giả thời,3 thời chi lai dã, vi vân long,4 vi phong bằng,5 bột nhiên, đột nhiên, trần lực dĩ xuất. Thời chi bất lai dã, vi vụ báo6 vi minh hồng;7 tịch hề liêu hề, phụng thân8 nhi thoái. Kỳ tiến thoái xuất xử hà vãng nhi bất tự đắc tai.                                          

1 Tùy thời xuất xử: tùy theo hoàn cảnh mà khéo léo xử sự cho thích ứng. Xuất xử: ra và ở; xuất có nghĩa là ra làm việc giúp đời, hoặc làm quan theo nghĩa xưa; xử có nghĩa là không ra làm việc nước, không ra giúp đời mà chỉ ẩn náu để tự giữ trọn danh tiết, như trường hợp các nhà Nho khí tiết không ra hợp tác với Pháp mà về ở ẩn.

2 Đại trượng phu: danh từ dùng nhiều ở thời Chiến quốc, nhất là trong sách Mạnh tử, chỉ hạng người tài năng lỗi lạc, có chí lớn, có hành động đường đường chính chính, hiểu nôm na là người có khí phách, bản lĩnh. Hai chữ trượng phu vốn có nghĩa thông thường là người đàn ông.

3 Sở thủ giả đạo, sở đãi giả thời: điều mà họ giữ gìn là đạo lý, điều mà họ chờ đợi là thời cơ.

4 Vân long: rồng mây. Điển ngữ rút ở Kinh Dịch: Vân tùng long, phong tùng hổ: mây theo rồng, gió theo cọp, ý nói rồng nương sức mây mà bay lượn tung hoành, cọp nương sức gió mà chạy nhảy hung hăng. Nói rồng gặp mây là nói người anh hùng gặp cơ hội tốt để hành động.

5 Phong bằng: Điển ngữ rút ở sách Trang tử: Chim bằng nương sức gió mà bay bổng chín từng mây. Bằng là loài chim rất lớn theo thần thoại xưa. Truyện Kiều có câu: Cánh bằng tiện gió cất lìa dặm khơi.

6 Vụ báo: con báo ẩn mình trong sương mù để tránh cặp mắt của người đi săn, vì nó có bộ lông đẹp mà họ ưa thích.

7 Minh hồng: (minh: chỗ âm u mờ mịt. hồng: loài ngỗng trời) Sách xưa có câu: Hồng phi minh minh, nói chim hồng bay ở chốn xa thẳm mịt mờ không ai thấy biết được nữa. Người xưa thường ví người có chí lớn như chim hồng chim hộc (Yến tước yên tri hồng hộc chí.)

8 Phụng thân: đem thân lui về một cách trân trọng. 

Dịch nghĩa 

          Tùy theo thời mà ra hay ở

Kẻ đại trượng phu, giữ lấy đạo lý mà đợi thời cơ. Thời cơ đến thì họ là con rồng gặp mây, chim bằng gặp gió; đột nhiên phấn phát, đem dốc cả tài lực ra mà làm việc đời. Thời cơ không đến thì họ làm con báo ẩn trong sương mù, chim hồng nơi xa thẳm, vắng lặng âm thầm, đem thân lui ẩn. Sự tiến lui, ra ở của họ, đến chỗ nào mà chẳng được thỏa thích đấy ư. 

                                         

GIẢI THÍCH TỪ NGỮ

隨 TÙY       ° theo – thuận theo – mặc lòng – ngón chân

Từ ngữ        ª tùy hành, tùy tùng, truy tùy, tùy bút, tùy thân, tùy thể, tùy thời, tùy tiện, tùy ý, tùy cơ ứng biến, tùy nghi định đoạt, nhập gia tùy tục

丈 TRƯỢNG        ° mười thước là một trượng – ông già

Từ ngữ        ª trượng nhân, trượng phu, lão trượng

Đồng âm     杖 cái gậy của người già – ỷ lại (trượng hình)

                   仗 đồ binh khí gọi chung là trượng – hai quân đánh nhau – dựa vào kẻ khác (trượng kiếm)

待 ĐÃI        ° đợi – đối xử với người

Từ ngữ        ª  tiếp đãi, đối đãi, bạc đãi, hậu đãi, khoản đãi, đãi khách, đãi thời, đãi ngộ

Đồng âm     迨 kịp đến – dùng như chữ 逮 

                   怠 sơ xuất – không cẩn thận – lười – bê trễ (giải đãi, đãi đọa)

                   殆 nguy ngập – mệt mỏi – sợ sệt (nguy đãi)

雲 VÂN      ° mây – có đường vân như mây – cao

Từ ngữ        ª vân vũ, vân du, thanh vân đắc lộ, vân tiêu, vân đài

鵬 BẰNG   ° giống chim lớn theo tương truyền

Từ ngữ        ª bằng đoàn, bằng trình, bằng cử, bằng đồ

勃 BỘT       ° hốt nhiên – thình lình

Từ ngữ        ª bồng bột, bột hùng, bột nhiên, bột phát

Đồng âm      孛 sao chỗi (bột tinh)

突 ĐỘT      ° hốt nhiên – đụng chạm – chọc thủng, xoi thủng – ống khói bếp

Từ ngữ        ° đột nhiên, xung đột, đột khởi, đột ngột, đột nhập, đột biến 

Đồng âm     凸 nổi cao lên (đột khởi)

霧 VỤ         ° mù – sương mù

Từ ngữ        ª vân vụ, vụ lộ

豹 BÁO      ° con báo, một giống thú dữ rất lanh lẹ

Từ ngữ        ª hổ báo, báo biến

冥 MINH    ° chỗ âm u mù mịt

Từ ngữ        ª minh minh, minh mông, minh muội, minh hồng

鴻 HỒNG   ° chim hồng, một loài ngỗng trời lớn hơn con nhạn, có thể bay rất cao và xa, di trú theo thời tiết – to lớn – họ người  

Từ ngữ        ª  hồng mao, hồng đồ, hồng lạc, Hồng bàng, hồng nhạn

燕雀焉知鴻鵠志 yến tước yên tri hồng hộc chí chim én chim sẻ làm sao biết được cái chí của chim hồng chim hộc. Ý nói những kẻ tầm thường không thể hiểu được chí khí của bậc hào kiệt anh hùng. 

鴻飛冥冥 hồng phi minh minh chim hồng bay nơi xa mờ. Ý nói hành tung của những người có chí khí lớn không dễ gì rõ biết được.

鴻爪雪泥 hồng trảo tuyết nê: móng chim hồng in dấu trên nền tuyết

輕於鴻毛 khinh ư hồng mao: nhẹ hơn lông hồng, ý nói xem thường việc gì, nhất là việc thường khiến người ta sợ hãi lo lắng, chẳng hạn như cái chết

寂 TỊCH     ° không có tiếng người – yên lặng – chết

Từ ngữ        ª  tịch mịch, tịch liêu, u tịch, cô tịch, tịch diệt, viên tịch, tịch nhiên (không tiếng, không hơi, không động)

兮 HỀ         ° trợ từ dùng trong các thể thơ, ca từ (nhất là Sở từ)

Đồng âm  奚 đầy tớ gái gọi là hề nô – dùng như chữ 何 hà: sao

寥 LIÊU      ° vắng vẻ – trống không

Từ ngữ        ª tịch liêu, liêu khoát

Đồng âm  Xem Bài 29. 

奉 PHỤNG ° vâng chịu – hiến dâng – hầu hạ – suy tôn lên

Từ ngữ        ª  phụng chức, phụng dưỡng, phụng sứ, phụng sự, phụng thừa, phụng hiến, phụng mệnh, cung phụng, thù phụng

Đồng âm     鳳 (phượng) chim phụng (phượng hoàng) 

退 THOÁI ° (thối) lui bước – từ khước – khiêm nhường

Từ ngữ        ª  thoái vị, thoái thác, thoái hóa, thoái bộ, tiến thoái lưỡng nan, thoái nhiệt

進 TẤN      ° (tiến) bước tới – bước trước – dẫn lên

Từ ngữ        ª tấn bộ, tấn công, tấn hóa, tấn học, tấn ích, tiến sĩ, tiến thoái, tiến dẫn

Đồng âm     薦 (tiến) chiếu bằng cỏ – hiến dâng (tiến dụng, tiến cử)

哉 TAI        ° trợ từ nghi vấn: ư, nhỉ, đâu... – thán từ: ô, ôi, a...

Từ ngữ        ª ai tai

BÀI 58

斷機教子

孟子古之賢人也。少好嬉戲。其母三遷居宅以教之。一日輟學而歸其母方織乃以刀斷其機曰︰汝之廢學猶吾斷斯織也。孟子自是警惕旦夕勤學卒成名儒。   

Dịch âm

Đoạn cơ giáo tử 

          Mạnh tử, cổ chi hiền nhân dã. Thiếu hiếu hy hý. Kỳ mẫu tam thiên cư trạch dĩ giáo chi.1 Nhất nhật chuyết học nhi quy, kỳ mẫu phương chức, nãi dĩ đao đoạn kỳ cơ2 viết: “Nhữ chi phế học do ngô đoạn tư chức dã.” Mạnh tử tự thị cảnh dịch, đán tịch cần học tốt thành danh nho.                                          

1 Tam thiên cư trạch dĩ giáo chi: Bà mẹ Mạnh tử, thường gọi là Mạnh mẫu, trước nhà ở gần chợ, bên cạnh một lò mổ heo. Mạnh tử mới lên ba, thấy người ta giết heo làm thịt, cũng bắt chước bày trò giả làm thịt heo, bà bèn dời nhà đến một xóm gần nghĩa địa. Mạnh tử chứng kiến việc ma chay hàng ngày lại giả trò chôn cất để chơi. Người mẹ lại phải dời nhà lần nữa, đến bên một trường học. Mạnh tử bèn chơi việc tập lễ nghi như học trò ở trường, bà mới yên tâm ở lại đấy. Đời sau người ta thường nhắc đến việc ba lần dời chỗ ở để nêu một tấm gương sáng về sự nuôi dạy con chu đáo.

2 Cơ tức là tiếng nói tắt cho chức bố cơ (máy dệt vải), ta gọi là cái khung cửi. 

Dịch nghĩa

Chặt khung cửi dạy con 

          Mạnh tử là một hiền nhân đời xưa. Lúc nhỏ ham chơi bời. Người mẹ dời nhà ba lần để dạy dỗ. Một ngày kia trốn học mà về, người mẹ đang dệt vải bèn lấy dao chặt đứt khung cửi mà nói rằng: “Con trốn học cũng giống như mẹ cắt đứt bức dệt này.” Mạnh tử từ đó kinh sợ, đêm ngày lo học, cuối cùng trở nên bậc danh nho.

11 Bài này trích ở sách Tân quốc văn giáo thọ pháp của Trung Hoa.  

GIẢI THÍCH TỪ NGỮ

猶 DO         ° (du) cũng như, giống như – còn – ấy là

Từ ngữ        ª do dự

Đồng nghĩa 如 như: như, bằng, như ý: đúng như ý muốn 

                   若 nhược: như, bằng, tương nhược: giống như nhau

                   似 tự (tợ): giống, tương tợ: giống nhau

卒 TỐT       ° cuối cùng, rốt cuộc – đầy tớ – binh lính – chết – âm khác là thốt                                           

Từ ngữ        ª binh tốt, thụ tốt, sĩ tốt, tốt nghiệp, tiểu tốt

Đồng nghĩa

                   終 chung: trọn – kết cuộc – cuối cùng – chung nhật: suốt ngày, chung thân: trọn đời

                   竟 cánh: trọn, cuối cùng, cánh nhật: trọn ngày, hữu chí cánh thành: có chí thì cuối cùng sẽ thành tựu

機 CƠ         ° máy móc – nhịp – lúc – trọng yếu – khéo léo

Từ ngữ        ª cơ quan, cơ giới, cơ duyên, cơ quyền, cơ hội, cơ khí, cơ năng, cơ mưu, thời cơ, động cơ, khí cơ

Đồng âm     基 nền móng – gốc – nguyên lai (cơ sở, cơ bản)

                   譏 chê bai – xét – cật vấn nhau (cơ mạ, cơ sàm) 

                   肌  da (cơ nhục) 飢 đói – mất mùa (cơ cẩn)

                   期 (kỳ) số lẻ – một năm

                   幾 gần – hầu (thứ cơ) – âm khác là kỷ

好 HIẾU     ° (háo) ưa – ham thích – âm khác là hảo

Từ ngữ        ª hiếu học, hiếu danh, hiếu sự, hiếu động, hiếu sắc, hiếu thắng hiếu kỳ, hiếu dũng, thị hiếu 

嬉 HY         ° nô đùa, vui chơi

Từ ngữ        ª hy hý (vui chơi), hy tiếu

Đồng âm     希 ít có – mong mỏi (hy vọng, hy hữu) 稀 sơ sài – mỏng manh – ít oi 犧 súc vật để tế thần (hy sinh) 熙 sáng sủa – khí hòa ấm (hy di) 嘻 tiếng than – tiếng sợ

戲 HÝ         ° chơi đùa – trò giải trí – trò chơi – vở kịch, vở hát 

Từ ngữ        ª hý kịch – hý trường – hý đài – hý ngôn – du hý – hý lộng

遷 THIÊN  ° dời chỗ – thẳng giáng chức quan – thay đổi

Từ ngữ        ª thiên di – thiên đô – thiên cải – biến thiên

宅 TRẠCH           ° nhà ở – mồ mả – ở

Từ ngữ        ª điều trạch, gia trạch, viên trạch

Đồng âm     擇 chọn lựa (tuyển trạch, trạch giao)

                   澤 đầm nước – đem nước vào ruộng – ơn huệ – trơn láng (ân trạch)

輟 CHUYẾT ° (xuyết) đình lại – thôi – nghỉ

Từ ngữ         ª trung chuyết, chuyết lạc

Đồng âm     拙 vụng về – khờ khạo (chuyết ý)     絀 thiếu – không đủ

方 PHƯƠNG ° hướng – vuông – phép cách – nơi chốn – nghề – phương thuốc – trái ngược – mới vừa – đang (chỉ hiện tại)

Từ ngữ        ª Đông phương – Tây phương – lập phương – phương pháp – phương thang – phương diện – phương sách – phương trình – tha phương – vạn phương – địa phương

Đồng âm     芳 hương thơm – đức hạnh (phương danh)

織 CHỨC   ° dệt vải – thêu dệt, bày đặt thêm ra 

Từ ngữ        ª chức khống – chức nữ – chức phụ

汝 NHỮ      ° mày (đại danh từ) – tên sông Nhữ

廢 PHẾ       ° bỏ – đình lại – vất bỏ đi – vô dụng – không dùng

Từ ngữ        ª phế vật – thương phế binh – truất phế – phế trừ – phế khí – phế tật – phế chỉ – phế chức – phế hưng

Đồng âm     肺 buồng phổi (phế tạng)

斯 TƯ         ° cái ấy – ấy là – nay

Từ ngữ        ª bỉ sắc tư phong

警 CẢNH   ° phòng giữ – báo tin nguy cấp – đánh thức – ngắm cho biết

Từ ngữ        ª cảnh bị – cảnh sát – cảnh giới – tuần cảnh – cảnh cáo – cảnh tỉnh – cảnh chung

惕 DỊCH     ° sợ – kinh sợ

Từ ngữ        ª cảnh dịch: răn sợ, lấy làm răn sợ

旦 ĐÁN      ° buổi sáng – kép nam giả đóng vai đào gọi là đán

Từ ngữ        ª Nguyên đán – bình đán – đãi đán – thanh đán – đán tịch

夕 TỊCH     ° buổi chiều – ban đêm

Từ ngữ        ª tịch dương

儒 NHO       ° (nhu) người học rộng biết nhiều – người học theo Khổng học – mềm yếu – thanh lịch, nho nhã – đạo Nho, tức là đạo Khổng 

Từ ngữ        ª  Nho tông, nho môn, nho giáo, cự nho, đại nho, danh nho, nho sĩ, nho phong sĩ khí

Đồng âm      需 (nhu) cần dùng – cần thiết (nhu cầu, nhu dụng)

                   柔 mềm, yếu – thuận theo (nhu thuận, nhu nhuyến)

                   襦 áo ngắn 

BÀI 59

關山月            李白 明月出天山 蒼茫雲海間 長風幾萬里 吹度玉門關 漢下白登道

胡窺青海灣 由來征戰地 不見有人還 戍客望邊色 思歸多苦顏 高樓當此夜 歎息未應閒

Dịch âm       Quan san1 nguyệt                            Lý Bạch2 Minh nguyệt xuất Thiên san,3 Trường phong kỷ vạn lý  Hán hạ Bạch đăng4 đạo Do lai chinh chiến địa Thú khách vọng biên sắc  Cao lâu đương thử dạ Thương mang vân hải gian Xuy độ Ngọc môn quan5 Hồ khuy Thanh hải6 loan Bất kiến hữu nhân hoàn Tư quy đo khổ nhân Thán tức vị ưng nhàn

Dịch nghĩa Trăng nơi non ải Vầng trăng tỏ mọc cao khỏi núi Thiên san,  ở giữa khoảng bao la của mây và biển.  Gió từ xa mấy vạn dặm  thổi vào cửa ải Ngọc môn.  Quân Hán đổ xuống nẻo Bạch đăng,  quân Hồ dòm sang vịnh Thanh hải.  Ở nơi chiến địa từ xưa lại nay  không thấy có ai về.  Người lính đi thú nhìn cửa sắc nơi biên cương  tưởng đến sự về mà phần nhiều vẻ mặt đau khổ.  Nơi lầu cao trong đêm nay,  chắc có kẻ than thở chưa đành nguôi

Bản dịch thơ của Tản Đà Vầng trăng ra núi Thiên san, Mênh mông nước bể mây ngàn sáng soi. Gió đâu muôn dặm chạy dài, Thổi đưa trăng sáng ra ngoài ngọc môn. Bạch đăng quân Hán đóng đồn, Vụng kia Thanh hải dòm luôn mắt Hồ. Từ xưa bao kẻ chinh phu, Đã ra đất chiến về ru mấy người. Buồn trông cảnh sắc bên trời, Giục lòng khách thú nhớ nơi quê nhà. Lầu cao đêm vắng ai mà, Đêm nay than thở ắt là chưa nguôi

                                         

1 Quan san (quan: cửa ải: san: núi) non và ải: nói vùng xa xăm cùng tột nơi biên thùy, có hàm nghĩa xa nhà.

2 Lý Bạch là một nhà thơ danh tiếng đời Đường bên Trung Hoa.

3  Thiên san: một dải núi cao thuộc tỉnh Phụng Thiên miền đông bắc Trung Hoa.

4 Bạch đăng: tức là Bạch thành hay Bạch đăng thành ở miền bắc Trung Hoa, nơi vua Cao tổ nhà Hán bị quân Hồ vây khốn.

5 Ngọc môn quan: cũng gọi là Ngọc quan, là một cửa ải ở phía tây huyện Đôn Hoàng, tỉnh Cam Túc, Trung Hoa.

6 Thanh Hải: là một hồ lớn trong nước  Thổ cốc hồn đời Hán Đường, nước này gồm nhiều bộ lạc chiếm cứ vùng Tây Bắc Trung Hoa thời ấy. 

GIẢI THÍCH TỪ NGỮ

關 QUAN   ° cửa ải – đóng cửa – lấy then ngang cài cửa – máy móc – có liên lạc ảnh hưởng lẫn nhau – các bộ phận trọng yếu trong người – phần then chốt

Từ ngữ        ª  hải vân quan – quan ải – quan tái – quan hệ – tương quan – quan liên – quan trọng – cơ quan

Đồng âm     官 quan chức – việc nhà nước – cơ thể (giác quan, quan liêu, khí quan)

                   棺 áo quan người chết (quan tài)

                   觀 xem – chú ý – nhìn – nhận thấy – nhận thức (quan điểm, chủ quan, quan sát) 

                   鰥 cá lớn – người góa vợ (quan quả cô đơn)

                   冠 cái mão đội trên đầu (gia quan) – âm khác là quán

山 SƠN       ° (san) núi – phần mộ

Từ ngữ        ª sơn cước – sơn dân – sơn thủy – cao sơn – sơn cư – sơn lâm – danh sơn – sơn minh hải thệ – sơn quân

滄 THƯƠNG ° lạnh lẽo – bể khơi mênh mông 

Từ ngữ        ª thương lang, thương hải (biển mênh mông, biển sắc xanh), thương mang (mênh mông bát ngát)

Đồng âm     蒼 sắc cỏ xanh – sắc xanh – lốm đốm trắng đen (thương dân)

                   倉 kho chứa lúa (thương khố)

                   商 buôn bán – bàn luận – tên sao – triều nhà Thương (thương mãi, thương nghiệp, sâm thương)

                   傷 tổn hại – lo nghĩ – đau khổ (thương hại, bi thương)

                   槍 đồ binh khí (đao thương)

茫 MANG   ° nước lai láng

Từ ngữ        ª mang mang, mang nhiên, mang dương

Đồng âm     芒 thứ cây có gai – cái đọt nhọn của cây cỏ – đòng đòng cây lúa – lớn

                   鋩 mũi nhọn

                   恾 bận rộn trong lòng – nhiều việc (hoang mang)

幾 KỶ         ° bao nhiêu – mấy – âm khác là cơ

Từ ngữ        ª kỷ độ, kỷ hà

海 HẢI        ° biển – nhiều cái tụ họp lại

Từ ngữ        ª  hải cảng, hải ngạn, hải quân, hải chiến, hải nội, hải phận, hải vân, hải cẩu, thương hải tang điền, thệ hải minh sơn

里 LÝ         ° xóm, làng – chỗ ở – dặm đường

Từ ngữ        ª lân lý, lý trưởng, hải lý, vạn lý, lý hào

吹 XUY      ° thổi – gió thổi – âm khác là xúy

Từ ngữ        ª xuy tiêu, phong xuy, 鼓吹 cổ xúy 

Đồng âm     炊 nấu cơm, thổi cơm

                   笞 roi vọt dùng đánh người (xuy trượng)

度 ĐỘ         ° dụng cụ để đo – đo lường – chừng mực – chế độ – cứu giúp – âm khác là đạc

Từ ngữ        ª độ lượng, vô độ, độ số, độ nhật, độ khẩu, pháp độ, chế độ 

玉 NGỌC   ° ngọc, đá quý – quý giá

Từ ngữ        ª ngọc chỉ, ngọc diên, ngọc thể, kim ngọc, ngọc cốt, ngọc nữ, ngọc hành, ngọc hoàng

登 ĐĂNG   ° lên cao – ghi vào sổ sách – được mùa – lên đường

Từ ngữ        ª đăng đàn, đăng sơn, đăng hoa, đăng trình, đăng vị, đăng đài

Đồng âm     燈 cái đèn – bó đuốc (hải đăng)

胡 HỒ         ° miếng thịt ở dưới cằm – sao – vậy – các gống dân ở phía bắc Trung Hoa ngày xưa, rợ Hồ – họ Hồ – bậy bạ – lộn xộn

Từ ngữ        ª hồ qua, hồ ma, hồ ly, hồ tư loạn tưởng

窺 KHUY   ° dòm nom – rình trộm

Từ ngữ        ª khuy thiên kính, khuy tâm, khuy dụ, khuy trí

Đồng âm     虧 thiếu – tốn kém (khuy tổn)

青 THANH ° màu xanh – sắc xanh của cây cỏ – tuổi trẻ – (trái cây) còn sống, chưa chín – lòng trắng trứng – thuộc về phương đông 

Từ ngữ        ª thanh nhãn, thanh y, thanh niên, thanh nữ, thanh âm, thanh thiên bạch nhật

灣 LOAN    ° cái vịnh, nơi bờ nước nằm sâu vào đất liền – nước chảy vòng

Từ ngữ        ª loan hồi

Đồng âm     鸞 chim loan, một giống với phượng hoàng (loan giá, loan phụng)

                   彎 cầm nỏ – giương cung – cong queo (loan cung)

                   鑾 = 銮 rổn rảng – chuông đeo ở cổ ngựa

客 KHÁCH °  đối với chủ – người ở nơi khác đến – tiếng gọi chung những người có cùng chủ trương hay một mục tiêu đang theo đuổi 

Từ ngữ        ª  hành khách, du khách, chính khách, hiệp khách, khách quan, khách sáo 

色 SẮC

                   ° màu sắc – dung nhan – sắc con gái đẹp – phong cảnh – hiện tượng giới.

Từ ngữ ª nhan sắc, sắc thái, sắc tướng, sắc dục, cảnh sắc, vật sắc, hiếu sắc, nữ sắc, không không sắc sắc

Đồng âm     勅 = 敕 chiếu chỉ của vua, của vị quốc trưởng ban ra (sắc lệnh)

                   嗇 kém, keo lận (bỉ sắc tư phong)

                   穡 gặt lúa (giá sắc)

多 ĐA         ° nhiều – khen – hơn

Từ ngữ        ª đa cảm, đa đoan, đa giác, đa tình, đa sự, đa nghi, đa số, đa tạ, đa đa ích thiện

顏 NHAN   ° mặt mày – góc trán – hiệu sách – hiệu buôn – chữ viết trên tấm biển, hoành phi

Từ ngữ        ª  nhan diện, nhan sắc, nhan đề, hậu nhan, dung nhan, long nhan

樓 LÂU       ° (lầu) lầu, gác – nhà có lầu, có gác

Từ ngữ        ª  thanh lâu, hồng lâu, cao lâu, lâu đài, lâu thuyền, vọng lâu 

歎 THÁN    ° khen ngợi – thở than – ngân dài giọng ra

Từ ngữ        ª  thán từ, cảm thán, thán tức (thở than, khen ngợi) ta thán

Đồng âm     嘆 thở ra – than thở (đồng nghĩa với chữ 歎) 

                   炭 than, gỗ đốt cháy còn lại chất đen (thán chất, thán khí)

息 TỨC      ° nghỉ ngơi – hơi thở – con cái – tiền lãi – thôi – an ủi

Từ ngữ        ª hưu tức, an tức, lợi tức, tử tức 

應 ƯNG      ° nên như thế – nên – hãy – âm khác là ứng 

Từ ngữ        ª ưng chuẩn (bằng lòng cho), ưng ý, ưng thuận

Đồng âm     鷹 chim ưng một loài chim dữ người ta nuôi để đi săn (khuyển ưng: chó và chim ưng, chỉ hạng đầy tớ giúp chủ làm điều ác)  

                   膺 ngực – vâng chịu – đánh

閒 NHÀN   ° thong thả – rảnh rang – đồng nghĩa với 暇 hạ, 逸 dật 

Từ ngữ        ª an nhàn, thanh nhàn, hoang nhàn, nhàn hạ, nhàn đàm, nhàn nhã, nhàn du, nhàn điền, nhàn cư vi bất thiện

Đồng âm     閑 cánh cửa – đề phòng (phòng nhàn)

BÀI 60

汝無禮

昔者孟子入私室其婦袒而在內。孟子不悅以告其母曰︰婦無禮。母曰︰乃汝無禮也。禮不云乎將入門問孰存將上堂聲必揚將入户視必下不掩人不備也。      

Dịch âm

Nhữ vô lễ 

          Tích giả Mạnh tử nhập tư thất, kỳ phụ đản nhi tại nội. Mạnh tử bất duyệt, dĩ cáo kỳ mẫu viết: “Phụ vô lễ”. Mẫu viết: “Nãi nhữ vô lễ dã. Lễ bất vân hồ? Tương nhập môn vấn thục tồn, tương thượng đường thanh tất dương, tương nhập hộ thị tất hạ,1 bất yểm nhân bất bị dã.”2

Dịch nghĩa

Con vô lễ

          Thuở xưa, Mạnh tử khi vào tư thất, vợ ông cởi trần, ở trong đó. Mạnh tử không bằng lòng, nói với mẹ rằng: “Vợ vô lễ với con” Mẹ ông quở: “Đó chính là con vô lễ đối với nó. Sách lễ chẳng có dạy như thế này sao? Khi sắp vào cửa ngõ nhà người thì hỏi thăm ai còn ai không,3 khi sắp lên thềm nhà người thì lên tiếng;4 khi sắp vào cửa người thì phải nhìn xuống,5 làm như thế cốt để tránh sự đường đột vào lúc người ta không phòng bị kịp vậy.

1 Lời trong Kinh Lễ, một trong Ngũ kinh của Nho gia.

2 Bài này trích ở Liệt nữ truyện trong Tứ bộ bí yếu (một phần trong Tứ khố toàn thư, 

3 Tới cửa ngỏ có người ra mở ngỏ thì hỏi thăm trong gia đình chủ nhân thế nào, có việc gì không để định trước lời nói cho thuận hợp với gia tình người, chẳng hạn không nói chuyện vui khi người ta đang có việc buồn.

4 Cốt để cho chủ nhân nghe mà xếp đặt chuẩn bị trong việc tiếp tân.

5 Cốt để tránh sự đường đột nhìn thấy những điều bất ngờ trong nhà người, hoặc khi vào phòng riêng người cùng nhà cũng phải giữ gìn ý tứ để cho người trong phòng có thì giờ kịp tránh né trước sự có mặt đột ngột của mình. 

GIẢI THÍCH TỪ NGỮ

私 TƯ         ° riêng tư – kín đáo – giàu to                                          

Từ ngữ        ª tư tình, tư ý, tư tâm, vô tư, tư điền, tư thất, tư vị, tư lợi, chí công vô tư, tư kỷ, tư dục

室 THẤT    ° nhà ở – phòng ở

Từ ngữ        ª thất gia, thư thất, thất nữ, thành gia, thành thất

Đồng âm     七 số bảy (thất tinh, song thất)

                   匹 (sất) tiếng dùng khi đếm tấm vải hay lụa, đếm ngựa – đơn chiếc (thất phu)

                   疋 tiếng dùng để đếm tấm vải hay lụa

                   失 mất – thua – sai lầm (quá thất, thất ý, thất cơ)

                   柒 số bảy (viết kép, dùng trong văn tự để không bị sửa đổi)

婦 PHỤ       ° người đàn bà – người vợ

Từ ngữ        ª  thiếu phụ, phụ nữ, phụ khoa, sản phụ, phụ nhân, phu phụ, quả phụ, mạng phụ

袒 ĐẢN      ° ống tay áo – kéo ống tay áo ra để trần – che chở cho người

Từ ngữ        ª tả đản vị lưu, đản thân  

Đồng âm      誕 nói to – lừa dối – sinh ra – to lớn (thánh đản, đản ngôn)

                   但 một mình – chỉ cầu – bất quá là – chẳng những

                   蛋 trứng chim (đản bạch chất)           亶 thực có – chỉ (nhấn mạnh) – vô ích

悅 DUYỆT ° bằng lòng, đẹp lòng

Từ ngữ        ª duyệt khẩu, tâm duyệt

Đồng âm      閱 xem xét – trải qua (lịch duyệt, duyệt binh, duyệt lãm)

告 CÁO      ° báo cho biết – xin phép

Từ ngữ        ª báo cáo, cáo tri, cáo biệt, cáo bạch, quảng cáo từ, cáo phó, cáo hồi, nguyên cáo, bị cáo, cáo tố, cáo trạng, cáo thị, trung cáo

Đồng âm      誥 trên bảo xuống – bài văn để dạy bảo, thông báo (Bình ngô đại cáo)

將 TƯƠNG          ° sắp, toan – vả lại – nuôi – đem đến – âm khác là tướng

Từ ngữ        ª tương lai 

堂 ĐƯỜNG ° nhà chính trong cung thất – nhà trên – đường hoàng – bà con cùng một ông tổ

Từ ngữ        ª  từ đường, thánh đường, Phật đường, phủ đường, tỉnh đường, đường đường chính chính, đường quan, đường bệ, đường hoàng

户 HỘ        ° cửa nhà, cửa một cánh gọi là 户 hộ, cửa hai cánh gọi là 門 môn – dùng chỉ số dân, mỗi gia đình là một hộ

Từ ngữ        ª vạn hộ hầu, hộ chủ, hộ khẩu, hộ tịch, hộ bộ, môn đương hộ đối

Đồng âm      護 giúp đỡ – che chở (bảo hộ, hộ vệ)

掩 YỂM      ° che đậy – đóng lại – nhân người ta không phòng bị mà đánh

Từ ngữ        ª  yểm nhĩ (che tai),  yểm nhãn (che mắt),  yểm tập (đánh úp bất thình lình), yểm hộ, yểm trợ, yểm tâm Đồng âm  魘 nằm mơ thấy những điều sợ hãi

BÀI 61

戒貪多

人恆苦於不知足惟其不知足故時時求其多而終不見其多於是愈多而愈無厭不至殺身不止。嗚呼多食則傷胃多財則傷身。人奈何不以貪多爲戒哉。  

Dịch âm

Giới tham đa

          Nhân hằng khổ ư bất tri túc,1 duy kỳ2 bất tri túc, cố thời thời cầu kỳ đa nhi chung bất kiến kỳ đa. Ư thị dũ đa nhi dũ vô yếm, bất chí sát thân bất chỉ. Ô hô! Đa thực tắc thương vị, đa tài tắc thương thân, nhân nại hà3 bất dĩ tham đa vi giới tai!                                          

1 Tri túc: biết đủ, nghĩa là biết giới hạn lòng tham muốn của mình ở mức hợp lý.

2 Duy kỳ: chữ  duy vốn đồng nghĩa với chữ 只  chỉ, thường được hiểu nghĩa là chỉ, nhưng cũng có những trường hợp mang nghĩa khác tùy theo văn cảnh.

3 Nại hà: dùng như các tiếng 如之何 như chi hà hoặc 如何 như hà, có nghĩa như thế nào, làm thế nào, làm sao... Hai chữ nại và hà tùy chỗ dùng, có khi đi liền nhau, có khi đi gián cách nhau. Ví dụ: 無可奈何 vô khả nại hà: không làm thế nào được hết. Có khi người ta dùng riêng chữ nại thay cho nại hà: 無奈匡襄路未通 Vô nại khuông tương lộ vị thông: làm sao được với việc khuông phò chúa khi bước đường chưa thông. 

Dịch nghĩa

Răn phòng việc tham nhiều 

Người ta thường khổ vì không biết đủ; chỉ vì không biết đủ nên thường cầu cho được nhiều mà rốt lại chẳng bao giờ thấy nhiều cả. Càng nhiều thêm lại càng không thấy đủ, chưa đến lúc chết thì chưa chịu dừng. Than ôi! Nhiều thức ăn thì hại dạ dày, nhiều tiền của thì hại đến thân, người ta sao chẳng lấy sự tham nhiều để răn phòng đấy ư?

GIẢI THÍCH TỪ NGỮ

恆 HẰNG   ° thường, bình thường – lâu bền, thường xuyên, kiên trì – tên sông Hằng (phiên âm từ tiếng Phạn là Gaṅgā)

Từ ngữ        ª  hữu hằng, hằng sản, hằng tâm, hằng hà, hằng tinh, hằng hà sa số

惟 DUY      ° tưởng nhớ – chỉ một mình – chỉ – nhưng mà – như chữ 唯 – âm khác là dụy: tiếng dạ, vâng

Từ ngữ        ª duy vật, duy tâm, duy nhất, duy thức, duy linh, phi duy, bất duy

Đồng âm     維 dây giăng ở bốn góc lưới – vật gì dài mà nhỏ gọi là duy – liên kết nhau (duy trì) 

                   帷 màn vây quanh

愈 DŨ         ° hơn – càng thêm – lành bệnh

Đồng âm      牖 cửa sổ – mở mang (dũ hộ)

                   窳 nhác nhớn – đồ vật thô xấu

厭 YẾM      ° nhàm, chán – ghét

Từ ngữ        ª yếm thế, yếm ố, yếm nhân, yếm cựu hỉ tân

Đồng âm     饜 no nê – đầy đủ, thỏa mãn

止 CHỈ        ° thôi, dừng lại – đi đến – vừa đúng chỗ – ngăn cấm

Từ ngữ        ª chỉ khát, chỉ khái, chỉ ẩu, đình chỉ, cấm chỉ, chỉ thống, chỉ tồn số, trung chỉ

嗚 Ô            ° dùng trong tiếng kép 嗚呼  ô hô: than ôi (thán từ)

Đồng âm     烏 chim quạ – sắc đen – chim sáo (từ ô, kim ô, ô hợp)

                   汙 nước đục – dơ nhớp – lây bẩn (ô danh, tham ô) –1 âm khác là ố

                   杇 cái bay của thợ nề

呼 HÔ         ° thở hơi ra – gọi to tiếng

Từ ngữ        ª  hô hấp, hô hoán, hô phong hoán vũ, hô ứng, hô hào, hô danh

傷 THƯƠNG ° tổn hại – vết đau – thương đau 

Từ ngữ        ª thương tích, thương tổn, trúng thương, thọ thương, bị thương, thương cảm, thương hại, thương hàn, ngoại thương, nội thương, thương sinh, tử thương, thương binh

胃 VỊ                    ° dạ dày (bao tử) – tên sao Vị

Từ ngữ        ª vị dịch, vị toan, tỳ vị, vị tạng, điều vị, kiện vị