MỌC ĐUÔI TÔM hay VỌC NIÊU TÔM ?

Gà giai đoạn mọc đuôi tôm.

      Hoàng Tuấn Công

Câu tục ngữ Vắng chủ nhà gà mọc đuôi tômkhông xa lạ gì với người Việt Nam. Trong khi hầu hết mọi người đều hiểu đúng, dùng đúng theo nghĩa bóng thì nghĩa đen của nó lại làm tốn nhiều giấy mực của các nhà nghiên cứu.

 Cái đuôi tôm của con gà liên quan gì đến ông chủ mà khiến nó phải đợi “vắng chủ nhà” mới “mọc” ra ? Sự vô lý ngự trị câu tục ngữ khiến người ta nghi ngờ tính chính xác của văn bản.

Một số nhà nghiên cứu đã tìm hướng giải quyết bằng cách thay đổi hình thức của câu tục ngữ: Vắng chủ nhà gà vọc niêu tôm, sục niêu tôm hoặc vọc niêu cơm để nghe cho có lý:

- “Từ điển thành ngữ, tục ngữ Việt Nam”,nhóm Vũ Dung giải thích: “Vắng chủ nhà gà sục niêu tôm. x. Vắng chúa nhà gà vọc niêu tôm (vọc: thò tay, chân vào vào quấy, bới) không người cai quản, dễ làm bậy, tha hồ tự do thoải  mái; Không người cầm chịch, quản lý, mọi việc đều lộn xộn lung tung”.

-“Từ điển thành ngữ tục ngữ Việt Nam” GS Nguyễn Lân viết: “Chúa vắng nhà gà vọc niêu tôm (hoặc gà mọc đuôi tôm) Chê những kẻ làm liều khi không có người cai quản”.

-“Từ điển tục ngữ Việt” của Nguyễn Đức Dương sau khi đưa ra bản: "Vắng chủ nhà gà mọc đuôi tôm”, đã hướng dẫn xem “Vắng chủ nhà gà vọc niêu tôm” và chú thích:"Chắc là vọc niêu chứ chẳng phải mọc đuôi, nhưng đã bị chép lầm".

-“Thành ngữ tục ngữ lược giải” của Nguyễn Trần Trụ: “Vắng chúa nhà gà vọc niêu tôm: Chủ nhà đi vắng thì việc trông coi cửa nhà sơ sót khiến cho gà vào tận trong nhà vọ niêu tôm mà ăn. Ý nói chủ nhà đi vắng thì đầy tớ, người trong nhà làm càn, phá phách”.

-Trong “Tục ngữ Việt Nam” nhóm Chu Xuân Diên ghi nhận cả hai dị  bản: “Vắng chúa nhà, gà vọc niêu tôm (hoặc mọc đuôi tôm)”. Vì sách chỉ sưu tầm, tập hợp nên nhóm biên soạn không giải thích ý nghĩa câu tục ngữ. Tuy nhiên, căn cứ việc sách ghi nhận cả “mọc đuôi tôm” và “vọc niêu tôm”, chúng ta cũng có thể đoán biết nhóm tác giả “Tục ngữ Việt Nam” cũng chưa có cách giải thích nào chính xác.

Nhìn chung, trong khi chưa tìm được lời giải cho "mọc đuôi tôm" thì lối thoát "vọc niêu tôm" hoặc “vọc niêu cơm” có thể tạm chấp nhận được. Và thực tế, các nhà ngữ học gần như đã thống nhất với dị bản và cách giải thích này.

Tuy nhiên hướng "vọc niêu tôm" hay “vọc niêu cơm” suy cho kỹ sẽ thấy không ổn. Bởi tôm đã kho trong niêu không phải là thứ mồi gà ưa thích hoặc thường tìm ăn. Vả lại, thông thường đối với những đồ ăn thức uống, người ta chỉ khuyên "Chó treo, mèo đậy" chứ không đề phòng gà qué. Mở nắp vung, nắp xoong hoàn toàn không phải sở trường của loài gia cầm. Nếu có, chỉ là tình cờ chúng nhảy lên rồi làm đổ, lật úp nồi niêu xuống đất mà thôi. Còn đối với dị bản niêu cơm cũng vậy. Nếu con gà đã làm bật được nắp niêu cơm ra, nó không bao giờ dừng lại ở chuyện “vọc” mà mổ ăn thực sự, ăn cho bằng hết, bằng không cũng canh cho tung tóe. Trong khi chữ vọc lại hoàn toàn không hợp với động tác của mỏ hoặc chân con gà. Người ta chỉ nói chuột vọc, nghĩa là chuột dùng chân hoặc răng nhấm thử, có khi không ăn mà chỉ làm mất dấu đĩa thức ăn. (Việt Nam tự điển: “Vọc: vầy, mó: vọc tay vào, vọc bùn, đồ ma vọc. Văn liệu: Hoài hồng ngâm cho chuột vọc, Hoài hạt ngọc cho ngâu vầy) Từ “vọc” mà Vũ Dung giải thích cho động tác của gà: “thò tay, chân vào vào quấy, bới” là khiên cưỡng).

Vậy bây giờ phải hiểu như thế nào ? Chúng tôi cho rằng, hình thức đúng của câu tục ngữ vẫn là “Vắng chủ nhà; gà mọc đuôi tôm”. Hướng này cũng đã từng có người tính đến, nhưng không chứng minh được.

Gà con giai đoạn theo mẹ, chưa hề có lông đuôi.

Trước tiên, chúng ta phải đi tìm nghĩa đen. Xưa kia nông dân thường nuôi gà ổ. Gà mẹ đẻ được khoảng chừng mươi mười lăm trứng thì ấp. Sau khi nở, gà con theo mẹ kiếm ăn. Khoảng thời gian này, mẹ gà chăm sóc đàn con rất cẩn thận. Nó sẵn sàng liều mình chống lại những mối đe dọa như chó, mèo, rắn rết, diều hâu, quạ...để bảo vệ đàn con. Đây cũng là thời gian mẹ đưa con đi kiếm ăn, dạy cho gà con biết cách tìm mồi, cách nhận biết những mối nguy hiểm. Mẹ gà vừa bới đất cho đàn con tìm mồi vừa nghe ngóng. Nếu thấy nguy hiểm, lập tức gà mẹ phát tín hiệu qu..ac..qu...ac hồi dài báo động rồi tục...tục "thu quân". Đàn gà con dù đang mải mê ở đâu nghe tiếng cũng chạy vội, chui hết vào đôi cánh gà mẹ. Nếu lỡ chú gà con nào lạc mẹ thì nháo nhác cất tiếng kêu chiếp....chiếp liên hồi thảm thiết, chừng nào tìm được mẹ mới thôi. (Có câu thành ngữ Nháo nhác như gà lạc mẹ). 

Gà mọc đuôi tôm không còn đi ăn với gà mẹ nữa

Khoảng hơn một tháng sau, lông cánh gà con phát triển đã phủ gần kín hai bên hông. Cái đuôi nhú lên tí xíu hôm trước nay cũng đã dài, chìa ra, khum khum như cái đuôi tôm. Khi gà con mọc đuôi tôm cũng là lúc theo bản năng gà mẹ xua đuổi, bắt đàn con phải tự lập để gà mẹ chuẩn bị bước vào lứa sinh đẻ mới. Nếu những chú gà con vì thói quen vẫn chạy theo, liền bị  mẹ gà đánh đuổi, mổ thật lực, kêu choe chóe. Trước kia, gà mẹ săn sóc, bảo vệ đàn con bao nhiêu thì bây giờ nó dửng dưng, vô tình bấy nhiêu. Thế là anh em nhà gà con bắt đầu cuộc sống tự lập: đi kiếm ăn mà không có gà mẹ theo kèm.

Gà mọc đuôi tôm đi ăn theo bầy.

Sau vài ngày đầu chạy nháo nhác, đàn gà con bắt đầu mạnh dạn hơn và vẫn giữ thói quen đi ăn theo bầy. Chúng rất hiếu động. Cả bầy chui luồn mọi xó xỉnh, hết ngoài vườn đến trong nhà; từ gầm giường, xó tủ đến bồ thóc, thúng gạo đều bị chúng bới móc. Chúng vừa chạy nhảy vừa kêu chiêm chiếp, ăn một phá phách mười, làm cho mọi thứ đảo lộn tứ tung lên. Ăn, chơi chán thì chúng quay ra đánh chọi nhau chí chóe. Có những đôi chọi nhau chí tử. Câu "Gà cùng một mẹ chớ hoài đá nhau" chính là nói gà con thời kỳ này (Chỉ có thời kỳ theo mẹ và mới tách mẹ, đi ăn theo bầy thì người ta mới xác định chúng là gà cùng một mẹ). Như vậy lũ trẻ con khi vắng chủ nhà, vắng bố mẹ và gà mọc đuôi tôm, gà mới tách mẹđều có điểm giống nhau đó là: nghịch ngợm, phá phách, tha hồ trêu chọc, đánh đấm nhau mà không bị ai trách mắng hay cai quản. Đây cũng là nhận thức tâm lý bọn trẻ và lũ gà con theo kinh nghiệm của dân gian.

Ngoài nghĩa đen, chìa khóa để giải mã câu nói của dân gian là phải xác định lại cấu trúc câu tục ngữ. Ở đây là mối quan hệ giữa hai vế. Từ trước tới nay, câu “Vắng chủ nhà, gà mọc đuôi tôm”, được hiểu có mối quan hệ nhân quả theo kiểu: “Vắng chủ nhà, gà bới bếp”. Nay chúng ta vẫn chia làm hai vế, nhưng đặt trong mối quan hệ đối xứng, so sánh: vắng chủ nhàcũng giống như gà mọc đuôi tôm. Tuy nhiên, có người sẽ thắc mắc: “vắng chủ nhà” (trạng từ) sao có thể đối với “mọc đuôi tôm” (động từ) được ? Câu trả lời: trong “mọc đuôi tôm”, thì “mọc” đây không phải là động từ mà được hiểu là trạng từ. Đây là kết cấu theo kiểu: "Cơm chín tới, cải vòng (ngồng-ngòng)  non, gái một con, gà nhảy ổ đẻ". Cũng như “gà mọc đuôi tôm” (cách gọi tắt gà ở giai đoạn mọc đuôi tôm), cụm từ “gà nhảy ổ đẻ” (cách nói tắt gà ở giai đoạn nhảy ổ đẻ) không được hiểu là động từ mà là ngữ danh từ, trong đó có sự kết hợp giữa trạng từ + danh từ + tính từ: Lúc cơm chín tới (ngon nhất) Thời điểm cải vòng non (ngon nhất), Thời gái một con (đẹp nhất), Lúc gà nhảy ổ đẻ (ngon nhất). Bởi vậy, “gà nhảy ổ đẻ” hoàn toàn có thể đặt trong mối quan hệ đối sánh, tương ứng với cơm chín tới, cải vòng non, gái một con. Cũng như “gà mọc đuôi tôm” (gà con không còn có mẹ che chở, đưa đi kiếm ăn) có mối quan hệ “bình đẳng” với “vắng chủ nhà” (lũ trẻ không có bố mẹ cai quản). Ấy chính là những giai đoạn đặc biệt của các sự vật, hiện tượng được tục ngữ đặt cạnh nhau để dùng cái này liên tưởng, so sánh với cái kia.

Quay trở lại câu tục ngữ đang bàn. Căn cứ đặc điểm sinh trưởng của gà, dân gian dùng hình ảnh cái đuôi tôm của gà con để chỉ (mô tả, đánh dấu) một giai đoạn phát triển quan trọng của nó. Gà “mọc đuôi tôm” nghĩa là gà ở giai đoạn có (đã ra) đuôi tôm. Sau giai đoạn mọc đuôi tôm, đến thời kỳ trưởng thành, gọi là “gà gại đẻ” hoặc “gà chịu trống” (ở gà mái) và “biết đạp mái” (ở gà trống). Với vịt con, tương đương giai đoạn “mọc đuôi tôm” ở gà, được gọi là “vịt ra hoa vai”-tức vịt con đã mọc hai bên đầu cánh túm lông vũ đầu tiên. Khi vịt trưởng thành gọi là “vịt chéo cánh” nghĩa là hai cánh mọc dài, phân đuôi cánh đã bắt chéo vào nhau). Gà mọc đuôi tôm và vịt ra hoa vai đánh dấu một giai đoạn phát triển mới  vì chúng đã qua giai đoạn yếu ớt, bắt đầu tự lập, sinh trưởng nhanh. Giai đoạn gà con “mọc đuôi tôm” cũng là lúc gà mẹ “bỏ con”, không nuôi con nữa (theo cách gọi của dân gian). Chúng ta có mối liên hệ: Gà mẹ bỏ con là lúc gà con mọc đuôi tôm; gà con mọc đuôi tôm là lúc đi kiếm ăn một mình, không có mẹ dẫn dắt, che chở nữa.

 Như vậy khi chia câu tục ngữ làm hai vế có liên từ so sánh, ta có diễn giải: Tình trạng vắng chủ nhà (thì cũng giống như) gà vắng mẹ (tức giai đoạn mọc đuôi tôm). Hai vế này nói về hai trạng huống mang tính so sánh, nhằm chỉ một giai đoạn, một khoảng thời gian đặc biệt: Nhà vắng chủ, không ai cai quản, giám sát, chính là lúc lũ trẻ con (rủ thêm bạn bè đến) thả sức phá phách, bầy trò nghịch ngợm, có khi gây gổ đánh nhau làm đảo lộn lung tung lên; gà mọc đuôi tôm cũng là khoảng thời gian đặc biệt, không có gà mẹ dẫn dắt, nên cái sự phát phách, đá lộn nhau của chúng cũng chẳng khác nào lũ trẻ vắng chủ nhà kia (cách so sánh này giống "Nhất quỷ, nhì ma, thứ ba học trò", chỉ khác là không được "xếp hạng")

Như vậy, “gà mọc đuôi tôm” chỉ thời kỳ gà con vừa mới lớn, không còn sự che chở, cai quản của gà mẹ, chứ không phải “mọc” (động từ chỉ cái đuôi dài ra). Vắng chủ nhà, gà mọc đuôi tôm là: Trẻ con phá phách nghịch ngợm nhất là lúc vắng chủ nhà; gà con hiếu động, quấy phá nhất là lúc mọc đuôi tôm, không còn có sự dẫn dắt của gà mẹ. Về sau, câu tục ngữ được hiểu theo nghĩa rộng hơn, nhằm ám chỉ tất cả những trường hợp không có sự hiện diện của người đứng đầu chịu trách nhiệm về công việc nào đó./.

                                                                       HTC